گنبد سلطانیه؛ بزرگترین گنبد آجری دنیا - هدا بلاگ

این هنر موجب شده تا سازه و آثار ارزشمند تاریخی بسیاری از گذشتگان برای هر سرزمینی به جا بماند. ایران هم یکی از همین سرزمین های پر از رمز و راز است که در گوشه به گوشه اش تکه ای از هنر معماران توانمند مان را به رخ می کشد. این آثار گاه دارای قدمتی چندین هزار ساله بوده و گاه به اسم یک اثر دنیای در سطح بین المللی به نمایش گذاشته می شوند.

حال می خواهیم به سراغ یکی از همین آثار دنیای کشور عزیزمان برویم که نشانگر تاریخ و فرهنگ هنر ایران از دیرباز تا به امروز بوده است. این شهر جایی نیست جز استان زنجان و شهر زیبای سلطانیه که در یکی از گوشه هایش گنبدی به نام گنبد سلطانیه قرار گرفته است و از گذشته ای دور تا به حال مورد توجه بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی قرار گرفته است. برای آشنایی بیشتر با این گنبد فیروزه ای زیبا که همچون نگینی زیبا در دل این شهر می درخشد، با ما همراه باشید.

تاریخچه گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه یکی از شناخته شده ترین بنا های اسلامی است که در شهر زنجان واقع شده است و جزو سومین گنبد عظیم دنیا است که به تعبیر های دیگر بلندترین ارتفاع را در میان تمامی گنبد های آجری دارد. بر اساس تحقیقات اجرا شده، قدمت گنبد سلطانیه به سال های 702 تا 712 بر می گردد.

گنبد سلطانیه در شهر سلطانیه و در 300 کیلومتری تهران واقع شده است. این بنا به دستور الجایتو که یکی از حاکمان مغول بود، احداث شده است. طبق روایات این شخص در شروع ساخت این بنا مسلمان نبوده و پس از مدتی دین خود را به اسلام تغییر داده است و بعد از اتمام ساخت گنبد، به نجف اشرف رفته تا قبر حضرت علی (ع) را به سلطانیه بیاورد؛ اما با مخالفت تمامی عالم های شیعه روبرو می گردد.

الجایتو پس از منصرف شدن از این کار کمی از خاک نجف را به اسم تبرک با خود به ایران آورد تا برای خود مقبره ای در همین بنا بسازد. بعلاوه پس از مرگش در همین بنا و در مقبره ای که خودش ساخته بود، به خاک سپرده شد.

گنبد سلطانیه به اسم عظیمترین شاهکار معماری ایران در تاریخ 24 مهر سال 1384 به اسم هفتمین اثر از آثار تاریخی ایران در لیست آثار ملی یونسکو به ثبت رسیده است.

مزایای گنبد سلطانیه

1. بعد از کلیسای سانتا ماریا در ایتالیا و مسجد ایا صوفیا در ترکیه، گنبد سلطانیه جز سومین گنبد شناخته می گردد.

2. این بنا رتبه عظیمترین گنبد تاریخی در ایران و عظیمترین گنبد خشتی دنیا را به خود اختصاص داده است.

3. در لیست آثار دنیای ثبت شده است.

4. این بنا جزو اولین گنبد های دو پوسته در دنیا است.

5. ساخت اصولی و محکم این گنبد هم یکی از ویژگی های چشم گیر آن می باشد، زیرا با وجود 1600 تن وزن پس از 700 سال تنها 8 سانتی متر نشست داشته است.

دلیل ساخت مناره برای گنبد

سوال های زیادی مبنی بر این که چرا یک گنبد باید مانند مسجد مناره داشته باشد وجود دارد؛ که به گفته بعضی زیبایی بیشتر، و بعضی دیگر می گویند برای استحکام بیشتر در مقابله با زلزله ساخته شده است، تا در آن هنگام مناره ها ستونی برای جلوگیری از تخریب گنبد باشند.

در داخل این بنا نورگیر هایی ساخته شده که در زمان قدیم از آن به اسم ساعت استفاده می کردند. هر وقت که نور خورشید به پنجره های عظیم می تابید، ساعت را نشان می داده که نشانگر ظهر بوده که همین نشان دهنده هوش و ذکاوت معماران قدیمی می باشد.

گنبد سلطانیه توجه هرکسی را به خود جلب می نماید، به طوری که یکی از عظیمترین پژوهشگران تاریخ در یکی از سفرهایش به ایران و بازدید از این بنا گفته است: گنبد سلطانیه بسیار مستحکم و پر روح است. بعلاوه بنایی است که در آن همه چیز در جای خود واقع شده است، حتی فشار روی بنا هم درست در جایی که باید باشد، است و به همین خاطر است که این سازه، یک شاهکار هنری است.

تشریح گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه سه طبقه دارد که سبک معماری و طراحی داخلی آن، کاملا الهام گرفته از سبک معماری سلجوقیان است. فضای اطراف گنبد به شکل مستطیل ساخته شده و پلان بنا در همکف و طبقه اول هم به همین شکل ساخته شده است. طبقه دوم و سوم به صورت هشت ضلعی طراحی شده و طول هر ضلع 17 متر می باشد.

بسیاری از باستان شناسان تحقیقات گسترده ای در زمینه دلیل ساخت این هشت ضلعی به عمل آورده اند، اما متاسفانه هنوز هم دلیل مشخصی پیدا نشده است؛ بعضی معتقدند که عدد هشت یک عدد مقدس بوده و ساخت هشت ضلعی در یک مکان مذهبی می تواند یک دلیل قانع نماینده باشد. اما بعضی دیگر بر این اعتقادند که عدد هشت هم مانند عدد 7 و 12 مقدس نیست. اما با تمام این تفاسیر عده ای دیگر از معماران برجسته با آنالیز دقیق در این زمینه اعلام نموده اند که ساخت هشت ضلعی در دو طبقه به دلیل استحکام بنا و ایجاد ساعت آفتابی است. از طرفی دیگر عده ای می گویند ساخت یک هشت ضلعی الهام گرفته شده از هشت ضلع بهشت است.

حتی در ساخت تعداد پله های گنبد هم از اسلام پیروی نموده اند و 110 پله برای ان ساخته شده که در حروف ابجد با نام حضرق علی (ع) مترادف می گردد. بیشترین مصالحی که برای ساخت این بنا استفاده شده آجر و ملات مورد استفاده هم مخلوطی از گچ و آهک است و فقط گنبد را با روکشی از کاشی هایی به رنگ فیروزه ای و لاجوردی ساخته اند و روی تمامی آن ها معرق کاری طراحی شده است.

بسیاری از باستان شناسان و معماران برجسته بر این باور هستند که سبک طراحی معماری گنبد سلطانیه از آرامگاه غازان خان که یکی از مشهورترین پادشاهان ایلخانی است، الهام گرفته شده است؛ که باید گفت برای ساخت آرامگاه غازان از آرامگاه سلطان سنجر الگوبرداری نموده اند. اما باید به این نکته توجه داشته باشیم که پلان های آرامگاه غازان مربعی شکل هستند، در صورتی که معماری سلطانیه هشت ضلعی است.

بعلاوه بعضی دیگر از باستان شناسان بر این باورند که این بنا کاملا الهام گرفته از معماری سبک گوتیک است. صد ها سال پیش دو شخص به نام برونسلکی و گیبرتی کلیسایی به نام سامانتامار دلفیور را در ایتالیا ساختند که به سبک معماری شان گوتیک گفته می گردد.

قسمت های اصلی گنبد سلطانیه

این بنا از قسمت های مختلفی تشکیل شده است، اما می توان گفت که سه بخش اصلی آن از لحاظ معماری و گردشگران از توجه بیشتری برخوردار بوده که شامل سردابه، تربت خانه، گنبد خانه می باشد که در ادامه به طور اختصاصی به توضیح هر کدام از آن ها می پردازیم.

سردابه

در ضلع جنوبی گنبد یک فضای جانبی به نام سردابه قرار گرفته که به گفته بعضی از کارشناسان این محل پیش از ساخت بنا احداث شده بود. در زمان ایلخانیان رسوماتی وجود داشت مبنی بر این که مردگان خود را در گور های سردابه ای و در زیرزمین به خاک بسپارند و بنا بر صندلی اجتماعی فرد وسایلی گران قیمت که شامل انواع زیورآلات بود را در کنارش قرار دهند. سردابه مقبره ای برای دفن پادشاهان و مقامات زمان ایلخانیان بود.

ورودی سردابه را با ارتفاع کمی ساخته اند تا حدی که برای ورود به انجا مجبور به خم کردن سر باشید، با این کار قصد داشتن تا به مردگان خود احترام بیشتری بگذارند. به وسیله ایوانی که در سمت جنوب واقع شده است می توان به سردابه دسترسی پیدا کرد. قسمت مرکزی سردابه جایی برای دفن مردگان است و در اطرافش دو فضای کوچک واقع شده است. بسیاری از مورخین و مردم بر این اعتقادند که سلطان محمد خدابنده در این سردابه به خاک سپرده شده است؛ اما با توجه به برسی ها و شواهد موجود هیچ قبری در سردابه وجود ندارد.

گنبد خانه

گنبد خانه تقریبا 50 متر ارتفاع داشته و قطر دهانه مرکزی آن 25.5 متر است. گنبد سلطانیه اولین گنبد دو جداره در دنیا بوده و 160 سانتی متر ضخامت دارد. مسئله دوجداره بودن گنبد هوش و ذکاوت فراوان معماران قدیمی را به رخ می کشد؛ چرا که دو پوسته بودن، گنبد را در برابر زلزله های احتمالی کاملا مستحکم ساخته است. فضای تو خالی داخل گنبد 60 سانتی متر است و برای استحکام بیشتر گنبد، 8 جرز دیوار سنگین را با عرض 6/78 متر بر روی شالوده ها قرار داده اند که سطح هر کدام از این دیواره ها 50 متر مربع بوده و 200 تن بار را تحمل می نمایند.

تربت خانه

قسمتی به نام تربت خانه در ضلع جنوبی این بنا قرار گرفته است. طول تربت خانه حدود 17 متر و عرضش 8 متر بوده و 16 متر هم ارتفاع دارد. پادشاه الجایتو بعد از منصرف شدن از انتقال قبر حضرت علی (ع) و فرزند عظیموارشان، مقداری از خاک تربت کربلا با خود به سلطانیه آورد و در ساخت بنا از آن به اسم تبرکی استفاده کرد. روبه روی در محراب و بر روی دیواره های آن با خاک تربت امام حسین (ع) سوره الملک را با خطی خوش نوشته اند و همین موضوع دلیل معروفیت تربت خانه شده است.

این قسمت از بنا را با کاشی های طلایی که دارای نقش و نگاره های سنتی هستند، تزیین نموده اند و سراسر تزئینات را با روکش های مخصوص برای جلوگیری از تخریب آن پوشانده اند.

طراحی گنبد سلطانیه

جالب است بدانید که برای ساخت این گنبد معماران و هنرمندان مشهور کشورمان، سه سال وقت خود را صرف نموده اند. یکی از اهداف بصری در ساخت این بنا القای یک مفهوم مهم به ببینده هاست؛ آن هم به این صورت که کلمه الله نشانگر دلیل و وجود دنیا، کلمه محمد به معنی بنیانگذار مکتب و علی به معنی مظهر حکومت و عدالت است.

این سه کلمه بر روی گنبد و بدنه مناره ها هم حک شده اند و با ترکیبی از کاشی های فیروزه ای و لاجوردی، جلوه ای بی نظیر به خود گرفته اند. در بعضی از قسمت های دیواره ها کلمه علی با ترکیب پیچیده اعداد ریاضی حک شده است.

وقتی گنبد و ساختار این بنا را مشاهده می کنید، گویی به جز رنگ آبی هیچ رنگ دیگری برای طراحی آن وجود نداشته است. می توان گفت رنگ آبی یکی از مهم ترین رنگ برای تزئینات این بنا است که رنگ فیروزه ای بیشترین کاربرد را در ساخت گنبد داشته است.

برای ساخت مشبک ها از چوب درخت ساج استفاده نموده اند، که این چوب به دستور پادشاه از هند به ایران آورده شده و قبل از ساخت، آن را مدتی در آب نمک گذاشته اند تا از آسیب های احتمالی از جانب موریانه ها در امان بماند.

آثار فاخر و کتیبه های نفیس گنبد سلطانیه

یکی از پر تکرارترین چیزی که در این بنا به چشم می خورد، وجود کتیبه های نفیس و بسیار قدیمی است که بیشتر دیواره های آن را فرا گرفته است. در طبقه همکف سرتاسر دیواره ها را با سوره اخلاص و توحید پوشانده اند، و همه دیواره های طبقه اول و دوم شامل کتیبه هایی با نام محمد و علی است. کتیبه های دیگری هم به چشم می خورند که با خطی خوش روی آن کلمه سبحان الله و نام محمد (ص) حک شده است.

بخش های تخریب شده این بنا

در چندین سال پیش ساختمان هایی زیادی به همراه ارگ سلطنتی در اطراف این گنبد ساخته شده بودند که دارای 16 برج برای جلوگیری از حمله دشمنان بود، اما متاسفانه شخصی به نام میرانشاه (پسر سوم تیمور لنگ) دستور تخریب آن ها را صادر کرد.

در ضلع جنوبی هم آثاری از ساختمان های مسجد وجود دارد که نشانگر یک بنای دیگر بوده و تخریب شده است. بعلاوه اطراف گنبد جایی به اسم منطقه ها عام المنفعه وجود داشت که به ابواب البر معروف بود که در حال حاضر هیچ اثری از آن ها دیده نمی گردد.

بازسازی گنبد سلطانیه

متاسفانه این بنای تاریخی سال های زیادی مورد توجه کسی نبود، تا این که در سال 1384 به وسیله یک گروه خبره و حرفه ای ایتالیایی بازسازی و بازسازی آن شروع شد و تا سال 1375 ادامه داشت.

امکانات رفاهی برای گردشگران در گنبد سلطانیه

در گنبد سلطانیه امکانات زیادی به جز یک سرویس بهداشتی و نمازخانه وجود ندارد و متاسفانه این بنا پارکینگ هم ندارد و شما می توانید برای پارک خودروی تان به خیابان های اطراف رفته و یک جای مناسب پیدا کنید.

آدرس: استان زنجان، شهر سلطانیه، میدان علامه حلی، بلوار علامه حلی، خیابان اریباد