بیشترین مسائل خرافی در دوره قاجار در شعر عاشورایی رواج پیدا کرد - هدا بلاگ

کمی درباره مضامین شعر عاشورایی در دوره کهن شعر فارسی برای خوانندگان ما بگویید.

مضامین عاشورایی کم و بیش در شعر شاعران مختلف هم وجود دارد، اما کسایی مروزی را اولین شاعری می دانند که به صورت مستقل شعر عاشورایی سروده و محتوای عاشورایی را وارد شعر خویش کرده است. عمده ترین مضمونی که در شعر عاشورایی وجود دارد، همان بعد عاطفی حادثه عاشورا است. در دوره های اولی شعر فارسی، یعنی سبک خراسانی ما شاهد تصاویر و تشبیهات حسی هستیم. در دوره های بعدی است که مسائل ذهنی وارد شعر می شود. بنابراین در آن دوره بعد عاطفی برای مخاطب بیشتر قابل درک بوده است. می توان گفت بعد مرثیه در آغاز بیشتر است و هرچه از کسایی فاصله می گیریم، شاعران علاوه بر آنکه زبان و صنایع لفظی پخته تری پیدا می کنند، در مضامین نیز به تنوع بیشتری می رسند. یکی از این ابعاد مدح است که باز هم با مرثیه همراه می شود. شاعری مانند مولانا که برجسته ترین شاعر ما در زمینه عرفانی است، در غزلیات شمس یک غزل کامل را به حادثه عاشورا اختصاص داد. این غزل با مطلع

کجایید ای شهیدان خدایی

بلاجویان دشت کربلایی

در قرون بعدی و در دوره معاصر به صورت سرود و تصنیف درمی آید. بنا بر این غزل می توان گفت مولانا به بعد عرفانی این حادثه توجه دارد. شاید مولانا اولین شاعری باشد که به این بعد از حادثه عاشورا می پردازد و امام حسین (ع) و یارانشان را عاشقانی می داند که تمام هستی خود را در راه خداوند فدا کردند و به مقام فنا فی الله رسیدند. با این شعر مولانا ما شاهد تحول بیشتری در محتوای اشعار عاشورایی هستیم. هرچه جلوتر می رویم، تعداد این شعرها بیشتر می شود و به کیفیتشان نیز افزوده می شود. این فرایند تا دوران صفویه ادامه دارد. در این دوره تشیع در ایران رسمی می شود و شاعران با جسارت و شفافیت بیشتری به توصیف واقعه عاشورا می پردازند.

در این دوره است که ذم مخالفان و دشمنان ائمه نیز آغاز می شود. این اشعار شامل لعن هم می شود و این مضمون در کنار مضمون مدح و مرثیه به حیات خود ادامه می دهد. در دوره قاجار که تقریبا با دوره بازگشت ادبی هم زمان است، به دلیل سیاست های پادشاهان قاجار، باز جنبه سوگ و مرثیه و قرائت عاطفی حادثه عاشورا پررنگ می شود. از طرفی در عصر قاجار شاهد گسترش مسائل خرافی در شعر عاشورایی هستیم. این مسائل از دوره صفوی وارد شعر شد، اما در دوره قاجار بسیار گسترش پیدا می کند. این مسائل خرافی را می توان نگاه عوامانه به واقعه عاشورا دانست. تحریفات نیز در این دوره وجود دارد. مثالش هم عروسی حضرت قاسم است که در هیچ کدام از منابع ذکر نشده، اما تکرار این مضمون باعث واقعی شدنش برای مخاطب شده است.

یکی دیگر از جریان های رایج در شعر عاشورایی دوره قاجارحماسه سرایی با موضوع واقعه عاشورا است. در دوره مشروطه، شاعرانی مثل نسیم شمال و محمدتقی بهار از مضامین آیینی و عاشورایی استفاده نمادین می کنند و عاشورا را نماد بیداری می دانند و از این راه مردم را به مبارزه فرامی خوانند. به همین دلیل، حکام بیدادگر زمان خود را به دشمنان امام حسین تشبیه می کنند و مردم آزادی خواه را به یاران ایشان. این سیر کلی محتوای اشعار عاشورایی است. البته همچنان آن بعد عاطفی و قرائت احساسی از واقعه عاشورا بر تمام این ها غالب است.

جریان های معاصر شعر آیینی و عاشورایی چطور؟ آیا دنباله روی شعر آیینی کهن هستند؟

این مسئله را باید از دو منظر محتوا و فرم بررسی کرد. اگر بخواهیم از منظر فرم به این موضوع نگاه کنیم، باید بگوییم قالب های شعری دوره معاصر بسیار به شکل قالب های دوره کلاسیک و کهن پایبند هستند. بارزترین آن ها نیز رباعی، مثنوی، قصیده، ترجیع بند و ترکیب بند است. در واقع تعداد کمتری از اشعار آیینی و عاشورایی در قالب های نو سروده شده اند. ممکن است دلیلش الگوهایی باشد که شاعر معاصر از شعر عاشورایی دارد که همگی در قالب های کلاسیک هستند.

شاید هم دیدگاه ها، عواطف و نظراتش را بهتر می تواند در قالب های کهن و امکاناتش بگنجاند.

ما در اشعار عاشورایی کهن قالب غزل را بسیار کم می بینیم. اما در دوره معاصر، مخصوصا از دهه هفتاد به بعد ما شاهد غزل های عاشورایی زیادی هستیم. از آنجا که قالب غزل معمولا محتوای لطیف تری در مقایسه با قالب های دیگر را در خود می پذیرد، بر حال و هوای اشعار عاشورایی نیز تاثیر گذاشته است. غزل های عاشورایی کاملا عاطفی اند و در برخی از این ها جایگاه امام حسین (ع) و یارانشان از ممدوح و مقام مقدس امام به معشوق تنزل پیدا می کند و شاعر با زبانی کاملا صمیمی و با تصاویری بسیار غنایی ایشان را مخاطب قرار می دهد یا این واقعه را توصیف می کند و محدودیتی بای این توصیف ها قائل نیست. همین مسئله باعث قرائت های متفاوت از حادثه عاشورا شده است. شاعران نوگرای معاصر ما تنها به روایت و بازگویی عاشورا نمی پردازند، بلکه از زوایای مختلف، مثلا از دید مشک حصرت عباس، از زبان دشمنان ایشان، از زبان بچه ها و... عاشورا را روایت می کنند. مثال بارزش هم شعر راز رشید سید حسن حسینی است.

اشعار نو و مبتکرانه ای هم در این دوره وجود دارند که قابل توجه هستند. شعر خط خون موسوی گرمارودی، اشعار طاهره صفارزاده، مجموعه شعر گنجشک و جبرئیل سید حسن حسینی، مخصوصا شعر معروف راز رشید که در این مجموعه منتشر شده است، اشعار قیصر امین پور و سلمان هراتی نمونه ای از این آثار هستند. به طبع قالب نو، نگاه، توصیفات، تصاویر و تشبیهات این شاعران هم مبتکرانه و نو است. از لحاظ محتوا هم باید گفت محتوای اشعار کلاسیک عاشورایی بیشتر سوگ، مرثیه و مدح است،

اما در دوره معاصر علاوه بر این ها ما شاهد جریان شعر اعتراضی نیز هستیم. یعنی شاعران از حادثه عاشورا برای برای اعتراض به بی عدالتی ها و نابه سامانی های جامعه استفاده کردند. در سال های بعد از جنگ این مسئله پررنگ تر است. در اشعار علیرضا قزوه، سید حسن حسینی و... می توان این محتوای اعتراضی را دید. اما با یکنواخت شدن فضای سیاسی جامعه، شعر اعتراضی هم کمرنگ می شود. از جریان های دیگر، می توان به شعر تصویری اشاره کرد. از ابتدای ورود مضامین عاشورایی به شعر تا سال های آغازین جریان معاصر شعر، یعنی سال های 1301، شاهد توصیفات کلی و تکراری از این واقعه هستیم. اما در دوره معاصر شاعران با تصاویر جدید، ابزارهای شعری متفاوت و صور خیال مبتکرانه واقعه عاشورا را توصیف می کنند. برخی عناصر شعر پست مدرن را، مانند حضور شاعر در جریان شعر، شکست زمان و تعلیق های مدام، داستانی بودن شعر و دخالت شاعر در فضای شعر، در شعر آیینی معاصر، مخصوصا شعر عاشورایی می بینیم.

شاعران معاصر سعی کردند که نوآوری های زیادی به وجود بیاورند. بخش عمده اش هم به علت تغییر دید شاعر نسبت به این واقعه است. شاعر و مخاطب دوره معاصر نامطلع نیست که هرچیزی را بپذیرد. به همین دلیل شاعر امروزی با دقت بیشتری به حوادث دینی نگاه می کند و سعی می کند نسبت خود را با آن واقعه تعیین کند. تغییر روال داستان یکی از این مسائل است. مثلا در مدح حضرت زهرا می بینیم که شاعر به دفاع از ایشان می پردازد و جریان داستان تغییر می کند. در این موقعیت دیگر شاعر تنها یک مادح نیست، بلکه شاعر معاصر ما نقش فعالی در تاریخ ایفا می کند. در دوره معاصر چند قالب جدید هم داریم که مختص شعر عاشورایی است. مثلا قالب غزال که اشعار هیئت ها در این قالب سروده می شود. قالبی به نام قصیده واره نیز وجود دارد که تقریبا همان ساختار قصیده را دارد و محتوایش تنها در مدح ائمه است. قالبی به نام مربع ترکیب بند هم ایجاد شده که از چهاربند تشکیل می شود و تفاوت چندانی با ترکیب بند ندارد. این ها بیشتر اصطلاح سازی هستند تا نوآوری های قالبی. پس می توان گفت در دوره معاصر نوآوری در محتوا از نوآوری در قالب بیشتر است.

شاید معروف ترین شعر عاشورایی شعر محتشم کاشانی باشد. فکر می کنید دلیل این مسئله چیست؟

ما می دانیم اولین ترکیب بند عاشورایی را بابافغانی شیرازی سرود. بعدها محتشم کاشانی نیز ترکیب بند مشهور خود با مطلع

باز این چه شورش است که در خلق عالم است

باز این چه نوحه و چه عذاب و چه ماتم است

را سرود. بعد از محتشم هم ترکیب بندهای عاشورایی بی شماری به تقلید از او سروده می شد. اگر از مسائل معنوی مانند خلوص نیت شاعر بگذریم، یکی از دلایل شهرت شعر محتشم این است که این شعر در دوره صفوی سروده شده است. مذهب رسمی در این دوره تشیع است؛ پس شاعر شیعه عقاید خود را آسان تر ابراز می کند و با وجود مجالس عزاداری، شاعر با اقبال بسیاری روبرو شده است. یکی دیگر از دلایل این مسئله زبان ساده و روان شعر است. درست است که چند اصطلاح مانند نفخ صور یا چنین چیزهایی در این شعر می بینیم، اما از سادگی شعر کاسته نشده است. قرائت محتشم از واقعه عاشورا نیز قرائت بسیار عاطفی، احساسی و تاثربرانگیزی است که مخاطب را تحت تاثیر قرار می دهد. در حال حاضر هم این شعر یکی از مشهورترین هاست. البته تقلید شاعران بعدی از این ترکیب بند هم یکی از دلایل شهرت این اثر است. این را هم باید گفت که تا پیش از محتشم رایج ترین قالب برای سرودن شعر عاشورایی قصیده بود. محتشم با ترکیب بند طولانی و زیبایی که سرود، زمینه جدیدی را در شعر عاشورایی ایجاد کرد و استفاده اش از یک قالب غیرتکراری باعث بیشتر دیده شدن این شعر شد.

کدام یک از اشعار عاشورایی دوره کهن و معاصر شعر فارسی را پیروز می دانید؟

اگر بخواهم بر اساس معیارهای محتوایی و ابتکارات لفظی و فرمی مثالی بزنم، شاعری نه چندان کهن را انتخاب می کنم. قاآنی قصیده ای عاشورایی با مطلع

بارد. چه؟ خون. که؟ دیده. چه سان؟ روز و شب. چرا؟

از غم. کدام غم؟ غم سلطان اولیا

نامش چه بد؟ حسین. ز نژاد که؟ از علی

مامش که بود؟ فاطمه. جدش که؟ مصطفی

دارد که با پرسش و پاسخ های دیگر ادامه می یابد و شاعر واقعه عاشورا را به صورت موجز روایت می کند. شاعر در این شعر به واقعیت ها پایبند است، به جنبه مدح نظر دارد، عزت و شرافتمندی ائمه را حفظ می کند و با قصاید دوره های قبل و بعدش تفاوت هایی دارد.

از شاعران معاصر مثال های زیادی در ذهن دارم. یکی از زیباترین، موجزترین و تاثربرانگیزترین شعر عاشورایی معاصر، شعر قیصر امین پور است که سروده است:

راستی آیا

بچه ها کربلا

تکلیفشان تنها

دائما تکرار مشق آب! آب!

مشق بابا آب بود؟

شاعر با عناصری بچه هاه، کلمات ساده و تصویر ملموس، فضای متفاوتی از عاشورا ارائه داده است.

شعر راز رشید سید حسن حسینی که بارها در این مصاحبه به آن اشاره شد هم از اشعار موردعلاقه من است؛

که شاعر می گوید:

به گونه ماه

نامت زبانزد آسمان ها بود

و پیمان برادری ات

با جبل نور

چون آیه های جهاد

محکم

تو آن راز رشیدی

که روزی فرات

بر لبت آورد

و ساعتی بعد

در باران متواتر پولاد

بریده بریده

افشا شدی

و باد

تو را با مشام خیمه گاه

در میان نهاد

و انتظار در بهت بچه هاه حرم

طولانی شد

تو آن راز رشیدی

که روزی فرات

بر لبت آورد

و کنار درک تو

کوه از کمر شکست

تعابیر نو، تصاویر نو، قالب نو باعث خلق یک شاهکار شده است.

اشعار سید حمیدرضا برقعی نیز خواندنی است. مجموعه شعر طوفان واژه ها سرشار از نوآوری است. نکته دیگری که در اشعار ایشان وجود دارد، وفور بینامتنیت است. ایشان با تسلطی که به احادیث و روایات و آیات و اشعار دارند، به سرایش می پردازند و فضای جدیدی را در شعر معاصر عاشورایی به وجود آورده اند.

کهن پارس: کهن پارس | مجله همه پارسی زبان های دنیا

bestcanadatours.com: مجری سفرهای کانادا و آمریکا | مجری مستقیم کانادا و آمریکا، کارگزار سفر به کانادا و آمریکا